WALDEINSAMKEIT
Afgelopen zomer liep ik in de bossen van Rheinland-Pfalz en fotografeerde mijn eigen Waldeinsamkeit.
Grote Duitse schrijvers als Heinrich Heine, Ludwig Tieck en Joseph von Eichendorff schreven er gedichten over, het was een veelvoorkomend thema op de schilderijen van Caspar David Friedrich en ook in de opera's van Richard Wagner kwam dit motief veel terug. Ik heb het hier over Waldeinsamkeit. Het bos heeft nog altijd een prominente plek in het hart van menig Duitser, maar die liefde voor het Wald bereikte haar hoogtepunt al in de Romantik, gedurende de eerste helft van de 19e eeuw. Duitsland beleefde, net als de rest van Europa, een roerige tijd: De industrialisatie kwam op gang, maar de Duitsers voelde zich niet aangenaam bij deze veranderingen. Ze verlangden terug naar het verleden en de natuur. Het voelde voor de Duitsers alsof ze door deze snel veranderende wereld hun identiteit verloren. Daarom gingen ze op zoek naar iets wat hen samenbracht, iets waarvoor ze allemaal een zwak hadden. En dat was het bos.
Het begin van de Waldeinsamkeit
In de Middeleeuwen en de Vroegmoderne Tijd werd volop geschreven over het bos als symbool van rust en toevluchtsoord voor ontheemden. Een bekend werk uit de Barock met dit thema is Der abenteuerliche Simplicissimus, geschreven in 1668 door Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen. Het verhaal gaat over een jongen die afgezonderd van de wereld opgroeit in het bos. Naarmate hij ouder wordt, zegt hij zijn kluizenaarsleven vaarwel en gaat de duistere kanten van de wereld ontdekken. Hij plundert, vecht, licht mensen op, reist o. a. naar Rome en Egypte en vergeet zijn geloof. Jaren later komt hij tot bezinning en vestigt zich weer in zijn thuis, het bos. De roman heeft een sterk belerende ondertoon, en wordt daarom ook wel Schelmenroman genoemd. Het verhaal is maatschappijkritisch en zit vol zwarte humor, maar bevat ook een christelijke moraal. De boodschap die dit boek mee wil geven is "nosce te ipsum", ofwel "ken uzelf". En waar kan dat beter dan in het bos, waar je rust, ruimte en natuur kan beleven?
Waldeinsamkeit als literair begrip beleefde haar bloeiperiode in de Romantik, een tijd waarin met weemoed werd teruggedacht aan het verleden, toen de mens nog niet van de natuur vervreemd was. De romantische schrijver en dichter Heinrich Heine schreef onderstaande strofen in zijn gedicht Waldeinsamkeit:
"Ich floh den gelben Menschenneid,
Ich floh in die grüne Waldeinsamkeit.
Im Wald, im Wald! Da konnt' ich führen,
Ein freies Leben mit Geistern und Tieren;
Feen und Hochwild von stolzem Geweih,
Sie nahten mir ganz ohne Scheu."
Het bos bood dus een leefomgeving zonder jaloezie, weg van de politiek en oorlog en midden in een geïdealiseerde natuur. Dat is ook goed te zien op schilderijen met het Waldeinsamkeit-Motiv. De naam die altijd als eerste genoemd wordt in deze context is Caspar David Friedrich. Ook hij behoorde tot de Duitse Romantik en schilderde talloze landschappen. Op deze schilderijen is meestal één persoon te zien, die met zijn rug naar de toeschouwer staat en omgeven is door machtige natuur. Zij zitten in hun eigen wereld en genieten ongestoord van de natuur en haar sereniteit. Friedrich pleitte voor een individuele natuurbeleving en gevoelservaring. Mede doordat de toeschouwers naar de rug van de persoon kijken, wordt dit mogelijk gemaakt: We kunnen de gevoelens van de persoon niet van zijn gezicht aflezen, waardoor we onze eigen gevoelens kunnen toelaten. Daarom worden de schilderijen van Caspar David Friedrich ook wel Seelenlandschafte genoemd.
In 1814 schilderde Caspar David Friedrich Der Chausseur im Walde. (Bron).
Ausflug: Het bos in de 20e eeuw
Het idee van Waldeinsamkeit als vredig, niet-politiek en melancholisch motief in de kunst hield stand tot het einde van de 19e eeuw. In 1871 werd Duitsland één keizerrijk en werden de natie en de collectieve identiteit belangrijker als nooit tevoren. In de Weimarer Republik en in het nationaal-socialistische Dritte Reich kwam het bos vooral naar voren als politiek thema. Het bos als Heimat symboliseerde eenheid, eeuwigheid en perfectie; precies zoals het Duitse volk was en voor altijd zou moeten blijven, aldus de nationaalsocialisten. Wald- en Naturschutz was nooit eerder een dusdanig belangrijk thema in de politiek geweest als onder Hitlers leiding. Er werden propagandafilms gemaakt waarin het bos een centrale rol speelde en er werden zogenaamde "Hitlereichen" ("Hitler-eiken") geplant in heel Duitsland, maar toch zorgde de oorlog ook voor een behoorlijke aanslag op het Duitse Wald. Om nieuwe Lebensraum voor de Duitsers te creëren, werden namelijk talloze bossen gekapt. Na de oorlog verlangde men weer terug naar de goede oude tijd en werd de Schutzgemeinschaft Deutscher Wald opgericht. Het bos werd langzaamaan weer in zijn oude glorie hersteld, en met succes: Vandaag de dag bestaat ongeveer tweederde deel van Duitsland uit bos (tegenover ongeveer 10% in Nederland). En de Duitsers houden nog steeds net zoveel van 'hun' bos. Zoals de schrijver Elias Canetti ooit zei:
"In keinem modernen Land der Welt ist das Waldgefühl so lebendig geblieben wie in Deutschland. Das Rigide und Parallele der aufrechtstehenden Bäume, ihre Dichte und ihre Zahl erfüllt das Herz des Deutschen mit tiefer und geheimnisvoller Freude."
Na een paar eeuwen is het bos weer een plek voor rust en bezinning geworden, weg van de gehaaste Alltag. Terug naar de idealen van de Romantik. Met één klein verschil: Der Wald is niet meer weg te denken uit de politiek. Of het nu Die Grünen zijn die zich er massaal voor inzetten, of Frau Merkel die dit stukje cultuur maar wat graag laat zien.
Tijdens de bijeenkomst van de G7-top in Elmau (2015) toont Angela Merkel de trots van Duitsland aan president Obama. (Bron).
Waldeinsamkeit, dus. Een prettig gevoel van eenzaamheid in het bos, gebaseerd op de subjectieve ervaring van de natuur en gevoelswereld. Der Wald mag dan wel als politiek instrument gebruikt zijn, Waldeinsamkeit zal altijd iets individueels blijven. Een blijk van waardering voor de natuur en haar schoonheid. Een gevoel van geluk. Al met al iets wat je zeker een keer zou moeten beleven.
Tschüß!
Lotte
Mooi!
BeantwoordenVerwijderen